نویاب؛ هنگامه خاندوزی: صنعت شالیکوبی گلستان که روزگاری از ارکان اصلی اقتصاد کشاورزی استان بود، امروز با بحرانی جدی دست و پنجه نرم میکند. گرچه امسال افزایش قیمت شالی لبخند رضایت را بر لب برخی کشاورزان نشانده است، اما پشت این لبخند مشکلاتی چون خامفروشی گسترده، فرسودگی تجهیزات، کمبود سرمایه در گردش و مصوباتی که بیشتر به سود دلالان تمام میشود، همچنان سایه سنگینی بر سر آینده این صنعت انداخته است.
از روزهای طلایی تا بحران امروز
بازار برنج که زمانی در اختیار کشاورزان و کارخانههای محلی بود، بهتدریج به دست دلالان و واسطهها افتاده است. گلستان بهرغم داشتن محصول مرغوب، نتوانسته برند قدرتمندی در بازار ملی ایجاد کند و همین ضعف بازاریابی باعث شده فرصتهای طلایی به راحتی از دست برود.
ظرفیت بالا، بهرهوری پایین
اکنون بیش از صد کارخانه شالیکوبی در استان فعال هستند که ظرفیت اسمی آنها بیش از ۲۰۰ هزار تن در سال است. اما واقعیت این است که تنها بخش محدودی از این ظرفیت بالفعل میشود. به گفته حسین دولتآبادی، نائب رئیس انجمن شالیکوبیداران گلستان: هر کارخانه برای ۱۵ تا ۲۰ نفر اشتغال ایجاد میکند، اما به دلیل دوره کوتاه فعالیت و نبود سرمایه در گردش، این اشتغال پایدار نیست.
اگر حمایت مالی و نوسازی تجهیزات در دستور کار قرار گیرد، این صنعت میتواند صدها شغل پایدار ایجاد کند، اما بیتوجهی به نیازهای واقعی کارخانهها، آنها را به سمت رکود و تعطیلی سوق داده است.
خامفروشی و خروج سرمایه؛ زخمی که عمیقتر میشود
یکی از اصلیترین معضلات امروز برنج گلستان، خامفروشی است. حداقل نیمی از شالی برداشتشده در استان بهصورت خام از مرزهای استانی خارج میشود. این اتفاق به معنای از دست رفتن فرصت فرآوری و ایجاد ارزش افزوده در داخل استان است.
مدیرعامل شرکت ممتاز دشت گرگان گفت: قیمت شالی روز به روز در حال افزایش است و دلالان تعیین کننده قیمت هستند.
اسماعیل ملک در گفت و گو با نویاب مهمترین معضل پیشروی کارخانههای شالیکوبی استان را خروج حجم بالای شالی خام به استانهای همجوار مانند مازندران و گیلان عنوان کرد و افزود: «این موضوع باعث شده مواد اولیه کافی در اختیار کارخانههای گلستانی قرار نگیرد. دلالان و واسطهها با خرید شالی به قیمتهای بالا و انتقال آن به خارج استان، عملاً توان تولید و سفید کردن برنج در کارخانههای داخلی را کاهش دادهاند. در نتیجه، بسیاری از واحدها با ظرفیت خالی مواجهاند.
ملک به مشکل قطعی برق و کمبود آب در استان اشاره کرد و گفت: با وجود اینکه کشاورزان گلستانی سختیهای تولید را متحمل میشوند، ارزش افزوده و سود اصلی نصیب دیگر استانها میشود. جای سؤال است که چرا باید برنجی که زحمت کشت و برداشت آن با کشاورزان گلستانی است، سر سفره مازندرانیها و دیگر همسایگان برود؟
وی با بیان اینکه ظرفیت تولید کارخانههای استان میتواند پاسخگوی نیاز بازار باشد، از مسئولان خواست با اتخاذ تدابیر فوری مانع خروج بیرویه شالی از گلستان شوند و افزود: خواسته ما حمایت جدی برای حفظ اشتغال، تأمین مواد اولیه و صیانت از معیشت کشاورزان است. امید داریم با همکاری دستگاههای ذیربط، شاهد رونق دوباره صنعت برنج در گلستان باشیم.به بیان سادهتر، شالیای که میتواند در کارخانههای محلی به برنج سفید تبدیل و سود آن در استان گردش کند، مستقیماً روانه کارخانههای استانهای دیگر میشود. این روند علاوه بر از بین بردن فرصتهای شغلی، موجب خروج سرمایه و کاهش توان اقتصادی گلستان شده است.
مصوبات محدودکننده یا حذف صنعت؟
یکی از دلایل اصلی این وضعیت، مصوبات دولتی در زمینه محدودیت کشت شالی است. فعالان صنعت معتقدند این تصمیمات ارتباطی به فرآوری و شالیکوبی ندارد، اما عملاً صنعت را از حمایتهای مالی محروم کرده است.
به گفته دولتآبادی: این مصوبه به جای اصلاح ساختار، صورتمسئله را پاک کرد. کارخانهها میتوانند مواد اولیه خود را حتی از استانهای دیگر تأمین کنند، اما به بهانه محدودیت کشت، حمایتها از آنها قطع شد. در نتیجه، تجارت چند ده میلیارد تومانی برنج در استان از بین رفت.
افزایش قیمت شالی؛ مرهم موقت یا تهدیدی تازه؟
امسال اما یک اتفاق کمسابقه رخ داد؛ افزایش چشمگیر قیمت شالی. بسیاری از کشاورزان از این موضوع ابراز رضایت میکنند. علی کتولنژاد، کشاورز سنگدوین، میگوید:
خدا را شکر محصول خوبی برداشت کردیم. قیمت شالی بین ۱۰۰ تا ۱۱۰ هزار تومان خرید و فروش شد. چند سال ضرر کرده بودیم؛ پارسال باران و طوفان محصول را نابود کرد. این افزایش قیمت بخشی از خسارتها را جبران کرد.
با این حال، او و دیگر کشاورزان تأکید میکنند که هزینههای کشت نیز بهشدت افزایش یافته است. کود و سم آزاد، افزایش دستمزد کارگر و هزینههای بالای آبیاری باعث شده هزینه هر هکتار کشت به حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون تومان برسد. یکی دیگر از کشاورزان میگوید: با این درآمد باید خسارتهای سالهای قبل را جبران کنیم. پس این افزایش قیمت، درآمد خالص محسوب نمیشود.
صدای کشاورزان؛ زحمت با ما، سود برای دیگران
مشکلات زیرساختی همچنان گریبان کشاورزان را گرفته است. قطعی مداوم برق که گاهی ۶ تا ۸ ساعت در روز طول میکشد، کمبود گازوئیل و سهمیه ناکافی تراکتورها، از مهمترین چالشهاست.
یکی از کشاورزان با گلایه میگوید: دولت سه ماهه فقط ۶۰۰ لیتر گازوئیل به تراکتور میدهد؛ یعنی ماهی ۲۰۰ لیتر، که حتی برای آبیاری هم کافی نیست. ما زحمت میکشیم، اما دلالها محصول را نقدی میخرند و به استانهای دیگر میبرند. در نهایت سود اصلی باز هم نصیب آنها میشود.
دیدگاه مدیران صنعت | قطعی برق و کمبود سرمایه، دو مانع اصلی تولید
افشین ملک شاهکویی، مدیرعامل یکی از کارخانههای شالیکوبی در گلستان که نزدیک به دو دهه سابقه فعالیت دارد، نیز بر این مشکلات صحه میگذارد. او میگوید: کارخانه ما با فضای سرپوشیده شش هزار مترمربع، ظرفیت اسمی چهار هزار تن در سال دارد که در فصل برداشت به شش هزار تن هم میرسد. اما قطعی برق و کمبود سرمایه در گردش عملاً مانع تحقق کامل این ظرفیتها میشود.
وی افزود: خاموشیهای مکرر علاوه بر توقف خط تولید، خسارتهای مستقیمی به ما میزند؛ از سوختن دینام و سیمکشی گرفته تا بیکار شدن کارگران. این مشکلات هزینههای تولید را بالا برده و توان رقابت را از کارخانههای محلی گرفته است.»
ملک شاهکویی به فشارهای مالیاتی هم اشاره کرد: در شرایطی که تولیدکنندگان با کرونا، قطعی برق و افزایش هزینهها دست و پنجه نرم میکردند، دولت بدون وقفه مالیات خود را دریافت کرد. ما مالیاتها را بهروز پرداخت میکنیم، اما انتظار داریم در مواقع بحرانی دولت بخشی از فشار را بردارد.
وی در ادامه نسبت به خامفروشی هشدار داد: خروج شالی خام نهتنها ظرفیت کارخانههای داخلی را بلااستفاده میگذارد، بلکه بیکاری رانندگان، کارگران و حتی رکود سرمایهگذاریها را به همراه دارد. در کارخانه ما ۲۰ کارگر ثابت و ۳۰ کارگر فصلی فعالیت میکنند. ادامه خامفروشی امنیت شغلی آنها را به خطر میاندازد.
ملک شاهکویی گفت: ما میتوانستیم وارد حوزههای سودآورتر شویم، اما انتخاب کردیم در این صنعت بمانیم تا حلقه ارتباطی بین کشاورز و مصرفکننده باشیم. انتظار ما این است که مسئولان مشکلات شالیکوبی را جدیتر بررسی کنند. حمایت واقعی یعنی رفع خامفروشی، تأمین سرمایه در گردش و ایجاد ثبات در زیرساختها. تنها در این صورت است که صنعت شالیکوبی استان میتواند به جایگاه واقعی خود در اقتصاد کشور برسد.
دلالان و شرکتهای بزرگ؛ برندگان واقعی بازار برنج
مدیرعامل یکی دیگر از کارخانه های شالیکوبی می گوید: با افزایش سه برابری قیمت برنج و کاهش سرمایه در گردش کارخانه های شالیکوبی محلی، توان رقابت با دلالان و شرکت های بزرگ را نخواهیم داشت و این صنعت در گلستان با بحران مواجه است.
علیاصغر حسینزاده،در گفت و گو با خبرنگار نویاب نسبت به چالشهای جدی این صنعت هشدار داد و گفت: گذشته قیمت هر کیلو شالی حدود ۳۰ هزار تومان بود، اما در حال حاضر، این رقم به بیش از ۱۰۰ هزار تومان رسیده است. چنین جهشی، کارخانههای کوچک و متوسط را ناتوان کرده و شرایط رقابت را به سود شرکتهای بزرگ تغییر داده است.
حسینزاده افزود: دلالان مازندران با خرید شالی تنها دو تا سه هزار تومان بالاتر از قیمت ما، بازار را مختل کردهاند. در نتیجه بسیاری از کارخانههای محلی یا نیمهفعال شدهاند یا به طور کامل تعطیل هستند. این معضل بزرگترین ضربه را به صنعت بومی وارد کرده است.
وی با اشاره به ورود شرکتهای بزرگی همچون «طبیعت» تأکید کرد: توان رقابت با چنین مجموعههایی برای ما وجود ندارد. آنها با سرمایه کلان، بازار را در دست میگیرند و در مقابل، تولیدکنندگان کوچکتر که سالها در این صنعت حضور داشتهاند، از چرخه خارج میشوند.
فرسودگی تجهیزات و مشکلات زیرساختی
فرسودگی تجهیزات شالیکوبیها نیز مشکل دیگری است. ضایعات بالای برنج در کارخانههای استان، زیانی است که میتواند سرمایه تأسیس چندین کارخانه مدرن باشد. اما کمبود تسهیلات و حمایتهای مالی، راه نوسازی را بسته است.
مشکلاتی مانند قطعیهای مکرر برق هم روند تولید را مختل کرده است. فرآیند خشککردن شالی که دستکم ۴۸ ساعت زمان میبرد، با هر قطعی برق به خطر میافتد. این مسئله موجب کاهش تولید روزانه و افزایش هزینهها شده است.
آینده مبهم اشتغال و امنیت غذایی استان گلستان
ادامه این وضعیت پیامدهای سنگینی دارد، تعطیلی کارخانهها، از دست رفتن سرمایههای میلیاردی، بیکاری صدها کارگر و تضعیف امنیت غذایی کشور. کارشناسان هشدار میدهند که اگر راهکاری فوری اندیشیده نشود، مهاجرت گسترده نیروی کار و خالی شدن واحدهای صنعتی در گلستان اجتنابناپذیر خواهد بود.
انتخاب میان وعده یا اقدام
صنعت شالیکوبی گلستان امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند تصمیمات جدی است. جلوگیری از خامفروشی، اختصاص سرمایه در گردش به کارخانههای فعال، نوسازی تجهیزات و ایجاد برند و بازار برای برنج گلستان از جمله اقداماتی است که میتواند این صنعت را احیا کند.
کشاورزان گرچه از افزایش قیمت شالی خوشحالاند، اما آن را تنها مرهمی موقت میدانند. فعالان صنعت نیز همچون افشین ملک شاهکویی هشدار میدهند که اگر حمایت واقعی صورت نگیرد، نه صنعت خواهد ماند و نه سفره مردم. اکنون نگاه همه فعالان این حوزه به مسئولانی است که باید میان وعدههای تکراری و تصمیمات عملی یکی را انتخاب کنند؛ انتخابی که سرنوشت صنعت برنج گلستان را رقم خواهد زد.
