نویاب، فائزه ادیم: تئاتر شاخه ای از هنرهای نمایشی است که به بازنمودن داستان ها در برابر مخاطبان می پردازد. این هنر دراماتیک، پنج قرن قبل از میلاد مسیح در آتن و روم به وجود آمد. سپس در آثار قرون وسطی، رنسانس و بعد در عصر جدید اروپا ادامه یافت.
منظور از تئاتر یک مجموعه هنری یا یک نظام سازمان یافته هنری است که پیش از هر چیز به متن یا نمایشنامه و سپس به کارگردان نیاز دارد و شامل بازیگری، صحنه آرایی، مجسمه آرایی، موسیقی، سخنوری، نورپردازی، نقاشی، معماری است.
تئاتر یکی از هنرهای هفتگانه است. کسانی که درباره به وجود آمدن تئاتر جستجو کرده اند، می گویند سرچشمه آن از آیین هاست. منظور از آیین، مراسم مذهبی و اجتماعی است، مانند مراسم عروسی یا مراسم سینه زنی در ماه محرم در ایران و مراسم رقص های مخصوص در کشورهای دیگر.
انسان همیشه دوست داشته است به اتفاقاتی که خارج از اراده و میل اوست تسلط داشته باشد و این ویژگی اصلی تئاتر است.
امروزه با توجه به استقبال روزافزون مردم، تئاتر نقش مهمی را در زندگی اجتماعی و جامعه ایفا می کند. در جوامع توسعه یافته و یا در حال توسعه، تئاتر از ارکان اصلی و تحول آفرین نهاد اجتماعی محسوب می شود.
این نهاد اجتماعی در راستای رفع نیازهای انسانی و اجتماعی، ضمن تعامل با ساختارها و هنجارهای جمعی، با هنر آفرینی و خلق آثار نمایشی به تجلی زیبای حقایق و بیان جذاب انگیزه ها و احساسات مردم می پردازد و کارکرد عمیق و فراگستر خود را هم به عنوان آینه حیات جمعی و هم به عنوان الگوی زندگی اجتماعی بروز می دهد.
شواهد و تجارب هنرهای نمایشی در تاریخ گذشته و کنونی حاکی از آن است که تئاتر به عنوان وسیله ای موثر و کارآمد برای تقویت تلاشهای معیشتی و دفاعی و یا تحکیم مبانی حقوقی ،اجتماعی شدن، قانون پذیری و نظم و انضباط اجتماعی در قالب نمایشهای متنوع، جذاب و آگاهی بخش مورد استفاده مسئولین جامعه قرار گرفته شده است.
در همین رابطه گفتگویی با «رضا پورتراب زاده»، کارگردان، نویسنده و بازیگر تئاتر، مدرس دانشگاه، دانش آموخته رشته بازیگری-کارگردانی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد از دانشگاه تربیت مدرس تهران، رتبه چهار کشور در مقطع دکترای تخصصی تئاتر و همچنین رئیس هیئت مدیره انجمن هنرهای نمایشی استان گلستان داشته ایم که در ادامه می خوانید.
ورود شما به عرصه هنر چگونه بود؟
ورود من به عرصه هنر برای اولین بار در سن ۹ سالگی برای اجرای نمایش مذهبی در حوزه هنری استان مازندران بود. این علاقه از دوران کودکی تا به امروز ادامه پیدا کرد. البته به خاطر ورزش حرفه‌ای وقفه ای کوتاه ایجاد شد و سپس دوباره ادامه یافت. در رابطه با تحصیلات دانشگاهی، در مقطع کارشناسی در رشته بازیگری-کارگردانی و کارشناسی ارشد در رشته بازیگری از دانشگاه تربیت مدرس تهران فارغ التحصیل و همچنین موفق به کسب رتبه چهارم کشوری در مقطع دکترای تخصصی تئاتر شده ام.
ظرفیت استان گلستان در عرصه تئاتر را چطور ارزیابی می کنید؟
استان گلستان داراى ظرفیت بالایی در عرصه تئاتر است و زمانی به عنوان مهد تئاتر ایران شناخته می شد. قطعا وقتی تئاتر در استان چنین جایگاه مهمی دارد، به این معنی است که گلستان دارای پتانسیل بالایی در این حوزه است. آیا اینکه امروزه مانند گذشته این لقب همچنان شایسته استان است یا خیر جای بحث و گفتگو دارد.
مشکلات، چالش ها و موانع پیش روی اجرای نمایش در شهرستان ها چیست؟
فاصله تئاتر شهرستان از لحاظ امکاناتی و در بعضی از مواقع از لحاظ کیفیتی با پایتخت کشور بسیار زیاد است و همچنین شهرستان‌ها نسبت به مرکز استان فاصله خاصی گرفتند که در واقع اصلی ترین دلیل آن بحث کمبود امکانات است.
در حال حاضر مجموعه تالار فخر گرگانی دارای دو سالن، اصلی و سالن نگاه است و این سالن ها فقط برای اجراهاى تئاتر استفاده نمی شوند. فرایند تولید یک تئاتر حرفه ای چندین ماه به طول می انجامد که در حالت حرفه ای در پایتخت حداقل ۳۰ شب و حداکثر تا ۳۰۰ الی ۳۵۰ شب اجرا می شود. در شرایط حرفه ای تر مانند کشور های اروپایی، یک اثر حتی تا چندین سال اجرا می شود. مانند تئاتر «شبح اپرا» که به مدت ۳۵ سال اجرا شده است.
در استان گلستان و همچنین سایر استان ها به دلیل اجرای کنسرت های موسیقی، همایش ها و جشنواره ها، سالن‌ها صرفاً در اختیار تئاتر نیست. درباره این موضوع فقط از اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی نمی توان انتقاد کرد، زیرا؛ در هر حال مسئول حمایت از تمامی اصناف و نهاد ها است. در کل این موضوع باعث می شود که هزینه های صرف شده برای تولید یک اثر نمایشی و دستمزد بازیگران دچار چالش شود. بنابراین؛ یکی از چالش های اساسی و معضل اصلی بحث اختصاص سالن است.
چالش اصلی بعدی تئاتر شهرستان ها، کمبود امکانات است. اخیرا طی سفر بنده از طرف انجمن هنرهای نمایشی به شهر گنبد، از سالنی بازدید داشته ایم که از لحاظ امکانات شرایط مطلوب و مناسبی داشت اما متأسفانه سیستم نورپردازی آن دچار مشکل بود که این موضوع باعث تعجب است. در ادامه هنرمندان نیز از ما درخواست های بسیاری داشتند. قرار بر این شد که با مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گلستان و اگر شرایط مقدور باشد با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جلسه ای را ترتیب بدهیم. شهرستان های استان گلستان با وجود دارا بودن سالن های خوب، از لحاظ تجهیزات بسیار ضعیف هستند. نکته قابل توجه این است که شهرستان هاى استان در تئاتر عملکرد قوی دارند. به عنوان مثال سال ها قبل در شهر گنبد نمایش هایی اجرا می شد که کیفیت بسیار بالایی داشت اما در طول سال های اخیر به دلیل نبود امکانات کافی، اهالی تئاتر دچار مشکل شدند. امسال با توجه به گفتگوهای انجام شده، در تلاش هستیم که امکاناتی را ایجاد کنیم تا کیفیت گذشته را بازگردانیم.
نظر شما درباره وضعیت کنونی تالار فخرالدین اسعد گرگانی چیست؟
طراحی نمای اصلی ساختمان تالار فخرالدین اسعد گرگانی بر گرفته از ساختمان اپرای «متروپولیتن» واقع در شهر نیویورک است که یکی تالار های معروف دنیاست و رزرو سالن در آنجا انتظار زیادی می طلبد. در واقع تالار فخرالدین اسعد گرگانی خواهرخوانده ساختمان اپرای «متروپولیتن» است.
حقیقت موجود این است که از تالار فخرالدین اسعد گرگانی به درستی نگهداری نمی شود. نه اینکه نخواهند از آن درست نگهداری کنند بلکه برای نگهداری و کارمندان بودجه کافی وجود ندارد. این موضوع تبدیل به یک معضل شده است که تالار به عنوان یکی از سرمایه‌های اصلی فرهنگى استان و حتی یکی از سالن‌های برتر خاورمیانه، در حال از نابودى است.
بخشی از این مشکل مربوط به آسیب های ناشی از اجرای کنسرت های پاپ است که البته قصد ندارم به صنف خاصی اشاره کنم و در کل به این موضوع تأکید دارم که علاوه بر تئاتر، بخش موسیقی هم برای اجرا از فضای مناسبی برخوردار نیست و تجهیزات آکوستیک تالار به شدت دچار مشکل شده است. این سالن مجهز به پروژکتور متناسب با حرفه تئاتر نیست و حتی اخیرا توسط سیستم نورپردازی جدید تجهیز شده که متاسفانه به صورت نادرست و غیر تخصصی انجام شده است. در واقع چهار و نیم میلیارد سرمایه در نظر گرفته شده، از بین رفت. در نتیجه گویا ما به جای پیشرفت، عقب گرد داشته ایم. این هزینه نادرست باعث وارد شدن ضربه بزرگی به تالار شد.
با توجه به اینکه شعار دولت جدید این است که «ابتدا پروژه های نیمه کاره را به اتمام می رسانیم و سپس به احداث پروژه جدید می پردازیم»، در حال حاضر دو سالن نیمه کاره در پارک بانوان شهر گرگان رها شده که سالن خوب و مناسبی است. اگر پروژه آن تجهیز، تکمیل و افتتاح شود، روند برگزاری تئاترها و کنسرت ها راحت تر می شود و همه هنرمندان از آن بهره مند خواهند شد. امیدوارم با عملی شدن این وعده دولت، هرچه زودتر اتقاقات مثبتی رقم بخورد و سالن ها آماده بهره برداری شوند، زیرا؛ در هر حال همه چیز در جامعه به فرهنگ متصل است. در جلسه ای با حضور مسئولان فردی اذعان داشت که در حال حاضر زندان ها به اندازه کافی موکت ندارند، آن وقت شما می گویید کمبود کیفى و کمیتى سالن هاى تئاتر؟!! در واقع اگر سالن های تئاتر شرایط مناسبی داشت و برای گسترش فرهنگ هزینه متناسبی صرف می شد، اصلا افراد زندانی وجود نداشتند که بخواهیم برای آنها موکت تهیه کنیم. این موضوع یک حقیقت است که متاسفانه در کشور ما هنوز جدی گرفته نشده است.
پیشنهاد شما برای پیشرفت تئاتر استان گلستان چیست؟
پیشرفت یک موضوع جمعی و تئاتر مهمترین عامل توسعه است. عوامل مختلفی باید دست به دست هم بدهند تا پیشرفت اتفاق بیفتد. عامل اصلی در پیشرفت آموزش درست است. بر اساس برنامه ریزی های انجام شده در انجمن هنرهای نمایشی، سعی بر این است که آموزش محور پیش برویم. در همین راستا کارگاه های آموزشی تعریف شده و با استقبال مواجه شده است که ادامه دار نیز خواهد بود. بنابراین، آموزش حائز اهمیت است. باید شرایطی فراهم شود تا هنرجویان بتوانند از فضای آکادمیک استفاده بیشتری داشته باشند، دانشگاه‌های استان تقویت شوند و امکانات بیشتری برای دانشجویان فراهم شود که هم در دانشگاه‌ها و هم در آموزشگاه‌ها بتوانند از آموزش درست بهره مند شوند. در نتیجه؛ آموزش در کنار تجربه، اولین و مهمترین عامل پیشرفت است.
کشورهای در حال توسعه بیشترین میزان بودجه را در جهت بهبود سیستم آموزشی خود صرف می کنند و از نظر من این کار درست ترین اقدام ممکن است.
عامل مهم دیگر در جهت پیشرفت، امکانات کافی است. اینکه می گویند «آدم ها در محدودیت‌ها ستاره می شوند»، همیشه درست نیست، زیرا؛ صرفا محدودیت نمی تواند ستاره بسازد. در واقع امکانات درست و کافی بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از هنرجویان به دلیل عدم بهره مندی از امکانات کافی هنوز با ساختار سخت افزاری تئاتر آشنا نیستند و این موضوع فقط مختص به استان گلستان نیست بلکه کل کشور دچار چالش است.
موضوع فرهنگ در کشور ما با شرایط سیستم ورزشی مشابه است. به طور مثال ورزشگاه آزادی در طول یک سال ساخته شد و ترمیم سازه آن چند سال به طول انجامید و هنوز به اتمام نرسیده است!
بنظرم باید بتوانیم حداقل قدردان سرمایه های خود باشیم و از آن ها به درستی نگهداری کنیم. در کنار آموزش، امکانات کافی نیز می تواند موجب پیشرفت شود. اگر شهرهایی مانند مشهد، گیلان، اصفهان و شیراز در عرصه تئاتر نسبت به استان گلستان پیشرفت کرده اند، به قطع و یقین به دلیل وجود امکانات کافی و درست است. امیدوارم پروژه های نیمه کاره استان به اتمام برسد تا به زودی در اختیار هنرمندان قرار گیرد.
آیا می توان تئاتر را به عنوان یک شغل و منبع کسب درآمد در نظر گرفت؟
بر خلاف بسیاری از اهالی هنر، معتقدم که می توان تئاتر را به عنوان منبع کسب درآمد در نظر گرفت. اگر مسیر پیش رو را درست طی کنیم، سختی ها را بپذیریم و وارد فرایند حرفه ای شویم، داشتن دیدگاه شغلی به این عرصه، امکان پذیر است. در عرصه هنر می توان از بخش های متفاوتی مانند تدریس، تولید محتوا، مشاوره و … کسب درآمد کرد. بنابراین؛ در این حوزه، گستره بزرگی برای کسب درآمد وجود دارد.
حجم بالایی از درآمد بنده علاوه بر انجام طراحی گرافیک، از حرفه هنر های نمایشی است زیرا؛ انتخاب کرده ام که این حرفه، شغل من محسوب شود و به همین دلیل برای آن تلاش می کنم.
در کل ورود به فرایند حرفه ای، موضوع مهمی است. در کتاب «توسعه‌ی تئاتر؛ ضرورت‌ها و راه‌کارها» به قلم دکتر علی منتظری، درباره شهر گرگان نقل شده است که در دهه ۷۰ (خورشیدی) تعداد تماشاگران تئاتر در شهر گرگان بیشتر از شهر تهران بوده است و این حرف بزرگ و ارزشمندی است. در پروژه اخیر بنده، تئاتر «عهد سیاوش»، شاهد پتانسیل های بالایی در میزان استقبال مردم شهر گرگان از تئاتر بوده ام.
در آخرین شب اجرا، در سالن اصلی تالار فخرالدین اسعد گرگانی با کمبود تعداد صندلی مواجه شدیم و به ناچار در راهروها صندلی قرار گرفت تا شرمنده مردم عزیز نشویم. این یعنی میزان مخاطبان تئاتر در شهر گرگان بالا است. پیشکسوتان این عرصه در گذشته شاهد وجود صف های طویل برای خرید بلیط تئاترها بوده اند و سبک های متنوعی از تئاتر مانند سیاه بازی و تخت حوضی در استان اجرا می شد. هنرمندانی مانند محمد هادی نامور، عطاالله صفرپور و … عضو خانواده های هنرمندی هستند که تئاتر را در استان پایه گذاری کردند.
بنابراین؛ در این عرصه می توان به صورت حرفه ای پیش رفت و ایجاد شغل کرد اما به اعتقاد بنده یکی از کمبود های موجود در شهر گرگان، عدم حمایت بخش خصوصی از بخش هنر های نمایشی است. در صورتی که در شهر های دیگری مانند تهران، گیلان، شیراز، مشهد و اصفهان؛ پلاتو ها و سالن های خصوصی برای تئاتر احداث شده است. شهر گرگان دارای سرمایه گذاران بسیاری است و حتی در بخش های مختلفی مانند خرید و فروش مسکن، جزو شهر های گران محسوب می شود.
هنرمندان ناگزیر هستند تا در انتظار بودجه های محدود دولتی باشند و وجود این انتظار موجب عقب افتادگی در انجام امور هنری و فرهنگی شده است. امیدوارم سرمایه گذاران در احداث سالن های تئاتر خصوصی و کار های فرهنگی مشارکت داشته باشند.
چندین بار سعی کرده ام این موضوع را اطلاع رسانی کنم. در سالن های خصوصی نسبت به سالن های دولتی، دغدغه های هنرمندان جدی تر می شود. در شهرستان ها اطلاع رسانی ها محدود است و اکثر مردم در شب های پایانی اجرای نمایش، مطلع می شوند که پروژه ای در حال اجرا است. در تئاتر اخیر بنده، افرادی بودند که به دلیل محدودیت زمان و مکان، نتوانستند بلیط تهیه کنند و اثر را ببینند. گاهی اوقات در برابر تماشاگران شرمنده می شویم.
یکی از مشکلات دیگر میزان بالای تعرفه تبلیغات محیطی است. متاسفانه هزینه ها نسبت به سال گذشته دو برابر شده است که در حقیقت این موضوع بسیار ناعادلانه است. صنف کاری ما تجاری نیست و در مقابل امکان پرداخت چنین مبالغ بالایی غیر منطقی است. بر اساس پیگیری های اخیر بنده، به طور مثال انجام تبلیغات به مدت ۱۰ روز برای یک اثر تئاتر، نزدیک به ۱۰۰ میلیون تومان هزینه در بر دارد. در واقع اجرای یک تئاتر درآمد آنچنانی ندارد که فقط برای بخش تبلیغات آن قرار باشد هزینه گزاف صرف شود. به همین دلیل در اکثر مواقع، بخش تبلیغات یک اثر حذف می شود.
طبق فرهنگ اطلاع رسانی تئاتر در شهر گرگان، خبر اجرای اثر های نمایشی زبان به زبان بین مردم می چرخد تا مطلع شوند و تئاتر ببیند. این فرایند کاربردی است اما متاسفانه زمان بر است. از لحاظ اقتصاد هنری، یک اثر تئاتر حداقل ۲۰ الی ۳۰ شب باید اجرا شود تا تولید آن اثر هنری را به درآمد برساند. متاسفانه از حمایت های دولتی و خصوصی، ناکام هستیم. اخیرا تهیه کنندگانی وارد فرایند تولید اثر های نمایشی شده اند اما در اکثر مواقع به دلیل کسب درآمد بیشتر، به سمت اجراهای کنسرت و سینما می روند.
امروزه هنر تئاتر، متاسفانه شغل محسوب نمی شود زیرا؛ کد اقتصادی ندارد. بعضی از هنرمندان با این موضوع مشکلی ندارند زیرا؛ مجبور به پرداخت مالیات نیستند اما به اعتقاد بنده اگر در هنر کسب درآمد به میزان کافی وجود داشته باشد، با پرداخت مالیات مشکلی نخواهیم داشت.
از نظر من یکی از راه حل های پیشرفت تئاتر در استان گلستان، سرمایه گذاری بر روی احداث سالن های خصوصی تئاتر و سالن های چند منظوره بلک باکس است که می تواند برای سرمایه گذاران و هنرمندان درآمد زا باشد. طبق تجربه کاری ما که در سال ۱۳۹۳، تئاتری در حوزه نمایش عروسکی اجرا کرده ایم، از نتیجه مطلوبی بهره مند شده ایم. بنابراین، می توانیم در سطح گسترده تری این کار را ادامه دهیم.
