محمد اسماعیل اسدی؛ نویاب: پنجم دسامبر برابر با ۱۴ آذر ۱۴۰۱ از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FA۰) به‌عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده است. به‌منظور ارج نهادن به اهمیت خاک و جلوگیری از نابودی آن در سال ۲۰۰۲ بر اساس پیشنهاد اتحادیه جهانی علوم خاک، پنجم دسامبر به‌عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شد تا دولت‌ها، سیاست‌گذاران و فعالان بخش خصوصی به‌طور جدی به تکاپو افتاده و برای رفع نواقص، اصلاح روش‌ها، کاهش فرسایش خاک ها و بهبود اوضاع کیفی خاکها چاره‌اندیشی کنند.
این روز جهانی یک بزرگداشت سالانه است که به نمایان‌سازی اهمیت خاک برای جوامع در سرتاسر جهان کمک می‌کند و ضرورت بهره‌برداری پایدار از آن را آشکار می‌سازد. سازمان ملل متحد نیز با توجه به اهمیت موضوع، سال ۲۰۱۵ را به‌عنوان سال جهانی خاکها، برای تبیین اهمیت این منبع عظیم خدادادی تعیین کرد روز جهانی خاک امسال یعنی ۲۰۲۲ (#WorldSoilDay) و کارزار آن یعنی “خاک، سرآغاز غذا” با هدف افزایش آگاهی از اهمیت حفظ اکوسیستم های سالم و منبع تغذیه انسان ها با پرداختن به چالش های رو به رشد در مدیریت خاک، مبارزه با فرسایش خاک، از دست دادن تنوع زیستی خاک، افزایش آگاهی درباره اهمیت خاک و تشویق دولت ها، سازمان ها، جوامع و افراد در سراسر جهان به تعهد حفظ سلامت خاک برگزار می شود.
برای اینکه خاکها به طور اقتصادی تولید کنند بایستی حاصلخیز باشند. بنابراین، حاصلخیزی خاک های هر کشور، شاخص سلامت کشاورزی و ظرفیت تولید غذا، فیبر و سوخت آن کشور است. در بیانیه جهانی غذا، حاصلخیزی خاک بعنوان کلید امنیت غذایی معرفی شده است. با توجه به اینکه خاکهای ایران از نظر مواد آلی فقیر می باشند افزایش ماده آلی خاکها برای حفظ حاصلخیزی و تداوم فعالیت موجودات زنده خاکزی امری ضروری است.
در اهمیت ماده آلی همین بس که آن را به عنوان قلب کشاورزی پایدار نام نهاده اند و همچنین نقش آن را در خاک همانند نقش خون در بدن دانسته اند. کشاورزی مولد وابسته به خاک سالم است. خاک وظیفه در اختیار قرار دادن مواد مغذی به مقدار کافی را در طول چرخه زندگی گیاه برعهده دارد.
بسیاری از مردم آگاه نیستند که خاک، به ویژه خاک سالم، سرشار از زندگی است. میلیون ها گونه و میلیاردها موجود زنده ترکیبی پیچیده و متنوع از زندگی میکروسکوپی و ماکروسکوپی را تشکیل می دهند که نشان دهنده بیشترین غلظت زیست توده در هرجای کره زمین است.
به طور خلاصه، خاک سالم باید از فعالیت میکروبی درحد کفایت برخوردار بوده و همچنین باید دارای ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی متعادلی باشد. سفره اصلی غذای ما خاک است. بیشتر آنچه که در سر سفره غذایمان می خوریم و می نوشیم، ریشه در خاک دارند. خاک جزو منابع تجدیدناپذیر است اما چون دیده نمی شود نسبت به آن غفلت شده است. به همین دلیل حفظ آن ارزش زیادی دارد.
امروزه ۳۳ درصد خاک های جهان به خاطر خاک ورزی های شدید، فرسایش خاک، شورشدن، تراکم، اسیدی شدن، آلودگی شیمیایی و کاهش مواد غذایی تخریب شده و یا رو به تخریب هستند. از سوی اتحادیه بین المللی خاک (IUSS) سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ به عنوان دهه بین المللی خاکها نامیده شده است. هدف از این نامگذاری ها، آشنا کردن عموم مردم با اهمیت خاک و جلب توجه عمومی به ضرورت حفظ خاک است. از اهمیت خاک به عنوان جزء اساسی سیستمهای طبیعی جهان و از عوامل رفاه و حیات بشر یاد می شود.
عملیات خاک‌ورزی شدید باعث از دست رفتن خاک از طریق فرسایش آبی و بادی، افت کیفیت خاک و از همه مهمتر کاهش مواد آلی خاک می شود. شیوه‌های سنتی آماده‌سازی خاک و تکنیک‌های مدیریت علف‌های هرز و روش‌های دیگر نه تنها موجب تخریب ساختار طبیعی خاک شده بلکه باعث از بین رفتن مواد غذایی و زنجیر فرآیند زیستی و فشردگی و کاهش رطوبت خاک می‌شود.
خشکسالی یک پدیده غیرمترقبه و نادر نیست و لازم است ما تکنیک ها و عملیات کشاورزی کشورمان را با این پدیده سازگار کنیم و کشاورزی حفاظتی یک راه اساسی مقابله با خشکسالی می باشد .کشاورزی حفاظتی دانش و ابزار لازم را به وجود آورده و کشاورزان را قادر می‌سازد تا منافع چشمگیری را حاصل و در عین حفاظت از خاک و آب، از محیط زیست نیز محافظت کنند. همچنین روش‌های سنتی استفاده از زمین و مدیریت ضعیف تعداد زیادی از کشاورزان بر ناکارآمدی سیستم کشاورزی کشور دامن می‌زند.
بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی خشک ایران و تهدیدهای جدی در زمینه منابع آب و خاک، برنامه‌ریزی در زمینه حفظ و استفاده بهینه از منابع آب و خاک برای توسعه کشور امری حیاتی محسوب می‌شود. مجموعه عملیاتی همچون عدم دستکاری مکانیکی خاک، حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب زراعی برای بازسازی و حاصلخیزی خاک که اصطلاحاکشاورزی حفاظتی نامیده می‌شود فعالیت‌های مهمی هستند که می‌توانند ضمن تولید پایدار برای حفظ آب و خاک این کشور صورت گیرند.
امروزه کشاورزی حفاظتی به علت مزایای مهمی که دارد، به تدریج جایگزین کشاورزی مرسوم می‌شود. بر طبق آخرین آمار فائو در سال ۲۰۱۹-۲۰۱۸ سطح کشت حفاظتی در جهان به ۲۰۵ میلیون هکتار در ۱۰۲ کشور از جمله ایران رسیده است که برابر با ۱۵ درصد سطح کشت جهان می باشد. از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۹ به مدت ۲۰ سال هرسال ۵ میلیون هکتار به سطوح کشاورزی حفاظتی اضافه شد و طی ده سال یعنی از ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۰ این عدد به ۱۰ میلیون هکتار در سال رسید.
بر اساس برنامه های جنبش کشاورزی حفاظتی فائو در جهان در نظر است تا سال ۲۰۵۰ این سطح به ۷۰۰ میلیون هکتار یعنی ۵۰ درصد اراضی زراعی جهان برسد. در کشور ما ایران نیز گامهای بسیار خوبی در استانهای گلستان، ایلام، کردستان، خوزستان، فارس، کرمانشاه، لرستان و همدان برای توسعه سامانه های کشت حفاظتی مخصوصا در اراضی دیم برداشته شده است که نتایج خوبی در زمینه صرفه جویی در مصرف سوخت، آب مصرفی و همچنین تقویت ماده آلی خاک بدست آمده است.
در پایان باید گفت در کشور ما که در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده است پذیرش و اجرای کشاورزی حفاظتی دیگر نه یک انتخاب که ضرورتی اجتناب‌ناپذیراست.
پژوهشگر آب و خاک و کشاورزی حفاظتی گرگان، ایران
