نویاب – رضا شاه حسینی*: عوامل مختلفی را برای مهاجرت روستاییان به شهرها می‌توان نام برد که یکی از مهمترین آنها، عوامل اجتماعی و فرهنگی است. کمبود امکانات زیرساختی، کمبود مقاطع تحصیلی آموزشی و پرورشی، کمبود فضاهای فرهنگی، تفریحی و ورزشی، تنگناهای بهداشت و درمان و البته عدم رضایت از سبک زندگی روستایی و جذابیت‌های فراوان زندگی شهری در میان این عوامل خودنمایی می‌کنند.
در این میان شاید نقش‌آفرینی مسکن روستایی آن‌گونه که باید و شاید مورد دقت و مطالعه قرار نگرفته است. مسکن روستایی علاوه بر همه‌ی کارکردهای پیش دانسته؛ نقشی مهم در هویت‌سازی و ایجاد جذابیت فرهنگی و اجتماعی دارد. ساختمان‌های زیبا و باکیفیت به محیط و ساکنانش تشخص و هویت می‌بخشند؛ آرامش و راحتی را به ساکنین هدیه می‌دهند و نیز باعث جذب گردشگر و بازتولید احساسات مطلوب می‌شوند.
با نگاهی به معماری امروز خانه‌های روستایی با چالش‌های متعددی در این زمینه مواجه می‌شویم از جمله کیفیت و استحکام نامناسب که در مواقع بحران و زلزله‌ها بسیار آسیب‌رسان است. استفاده از فرم‌ها و مواد و متریال ناهمگون با بافت قدیمی و بومی روستا که سیما و منظر روستایی و هارمونی طبیعی و پیوستگی آن را با طبیعت به سخره گرفته‌اند و ناهماهنگی بنا با مبلمان و وسایل و تجهیزات زندگی امروزین که معمولا بر اساس فضاهای شهری، طراحی و تولید شده‌اند.
برای غلبه بر این چالش‌ها استفاده از فناوری‌ها و متریال نوین و صنعتی‌سازی در ساخت و ساز خانه‌های روستایی شاید کلید نجات ما باشد. صنعتی‌سازی به صورت کلان بر افزایش راندمان تولید مسکن در سطح کشور، افزایش عمر مفید، کاهش نخاله‌های ساختمانی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی، برقراری تعادل بین عرضه و تقاضا و هزینه نگهداری تأثیر مثبت دارد.
صنعتی‌سازی مسکن می‌تواند منجر به افزایش کیفیت، ایمنی، زیبایی و کارایی مسکن روستایی شود. همچنین می‌تواند زمینه اشتغال، توسعه پایدار و کاهش مهاجرت روستاییان را فراهم کند و برای دستیابی به این هدف، لازم است که برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مناسبی از سوی دولت و نهادهای مانند بنیاد مسکن انجام شود. برخی از راهکارهای ممکن عبارتند از:
– اختصاص بودجه و امتیاز تسهیلات ارزان قیمت برای روستاییان متقاضی صنعتی‌سازی مسکن
– ایجاد بازار و تقاضا برای محصولات و خدمات صنعتی‌سازی مسکن روستایی
– ارائه مشاوره و آموزش به روستاییان در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین در ساخت و ساز
– ترویج و انتشار مثال‌های موفق از خانه‌های روستایی صنعتی‌سازی شده
– تهیه و تدوین استانداردها و ضوابط فنی برای صنعتی‌سازی مسکن روستایی
– انجام پژوهش و توسعه در زمینه فناوری‌های نوین و متریال‌های تکنولوژیک مرتبط با مسکن روستایی
مزایای صنعتی‌سازی مسکن روستایی:
کاهش زمان و هزینه ساخت: صنعتی‌سازی مسکن روستایی باعث می‌شود که قطعات ساختمانی در کارخانه‌ها و با کیفیت بالا تولید شوند و در محل نصب ساده و سریع باشند. این کار می‌تواند زمان ساخت را تا ۵۰ درصد و هزینه ساخت را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.
در سیستم‌های ساختمان‌‌سازی صنعتی به دلیل اشتغال کارگران بر اساس استانداردها، کاهش خطای انسانی و به تبع کاهش هزینه دوباره‌کاری در ساخت و ساز حاصل می‌شود و از آن‌جا که در این سیستم‌ها، اجزایی که مشخصات و کنترل‌های فنی را برآورده نمی‌کنند، قبل از تحویل آن به کارگاه ساختمانی رد خواهند شد و قطعات و اجزای تشکیل دهنده ساختمان در محیطی کنترل شده تولید می‌شود که در آن محیط اثرات دمای هوا و بارش تأثیری بر روند کار و کیفیت محصول نخواهند داشت؛ هزینه‌های بسیار کمتری در ازای ضایعات هنگام تولید پرداخت خواهدشد.
افزایش کیفیت، استحکام و عمر ساختمان: صنعتی‌سازی مسکن روستایی باعث می‌شود که قطعات ساختمانی با رعایت استانداردهای فنی و کنترل کیفی دقیق در کارخانه‌ها تولید شوند. این کار می‌تواند کیفیت و استحکام ساختمان را افزایش دهد و عمر مفید آن را تا ۱۰۰ سال افزایش دهد.
کاهش ضایعات و آلودگی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی: افزایش بهره‌وری از منابع طبیعی، کاهش نخاله‌های ساختمانی و بهینه شدن مصرف انرژی در ساختمان‌ها از مهمترین تأثیرات صنعتی‌سازی بر محیط زیست هستند.
صنعتی‌سازی مسکن روستایی باعث می‌شود که مصرف مصالح و انرژی در فرآیند ساخت کاهش یابد و ضایعات و از مقدار آلودگی محیط زیست ناشی از ساخت و ساز کاسته شود. بر اساس آمار انستیتو نظارت جهانی بیش از ۴۰ درصد سنگ، شن و ماسه، ۲۵ درصد از چوب و ۱۶ درصد از آب مورد استفاده سالانه در جهان در صنعت ساختمان مصرف می‌شود و بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ساخت و ساز به روش رایج در کشور، به طور متوسط حدود ۱.۳۴ تا ۱.۶۴ تن نخاله را به ازای هر متر مربع ساختمان ایجاد می‌کند که هشدار پیامدهای زیست محیطی را به همراه دارد. همچنین مطالعات نشان می‌دهد که سیستم‌های ساخت صنعتی با عایق‌بندی بهینه می‌توانند تا ۵۴ درصد در کاهش مصرف انرژی و جلوگیری از هدر رفت آن در منازل روستایی موثر باشند.
افزایش رفاه و امنیت: صنعتی‌سازی مسکن روستایی باعث می‌شود که خانه‌های روستایی با استفاده از فناوری‌های نوین در زمینه انرژی، آب و فاضلاب، سیستم‌های حفاظتی و ارتباطی، رفاه و امنیت روستاییان را افزایش دهد. همچنین با سبک‌سازی و کاهش تاثیر نیروی زلزله امنیت بیشتری را برای ساکنان فراهم آورد.
افزایش زیبایی و هماهنگی: صنعتی‌سازی مسکن روستایی باعث می‌شود که خانه‌های روستایی با استفاده از مصالح و طرح‌های سازگار با محیط طبیعی و فرهنگی روستا زیباتر و هماهنگ‌تر شوند. این کار می‌تواند هویت و اصالت روستایی را حفظ و تقویت کند.
آثار صنعتی‌سازی ساختمان بر هویت روستایی:
شاید بزرگترین نگرانی در هنگام تصمیم‌گیری درباره‌ی صنعتی‌سازی ساختمان‌های روستایی، تاثیر آن بر هویت این مناطق باشد.
هویت روستایی به مجموعه‌ای از عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی اشاره دارد که روستا را از شهر متمایز می‌کند. اما آیا صنعتی‌سازی ساختمان در روستا هویت روستایی را مورد تهدید قرار می‌دهد؟
صنعتی‌سازی ساختمان در روستا می‌تواند هم مثبت و هم منفی بر هویت و سیما و منظر روستایی تاثیر بگذارد. این تاثیر بستگی به نحوه و شیوه‌ی انجام صنعتی‌سازی ساختمان در روستا دارد.
از یک سو، صنعتی‌سازی ساختمان در روستا می‌تواند باعث ایجاد تغییرات در سبک زندگی، فرهنگ و ارزش‌های روستاییان شود و این تغییرات ممکن است باعث از دست رفتن برخی از ویژگی‌های اصیل و اصالت روستایی شود. برای مثال، استفاده از مصالح و طرح های مدرن در ساختمان‌های روستایی ممکن است باعث کاهش هماهنگی و همسویی با محیط طبیعی و فرهنگی روستا شود. همچنین ممکن است باعث از بین رفتن برخی از سنت‌ها، آداب و رسوم روستایی شود. از این رو، می‌توان گفت که صنعتی‌سازی ساختمان در روستا می‌تواند هویت روستایی را مورد تهدید قرار دهد.
از سوی دیگر اما صنعتی‌سازی ساختمان در روستا پتانسیل فراوانی در حفظ و تقویت هویت روستایی دارد به شرط آن‌که این پروسه با رعایت اصول و استانداردهای مناسب و با توجه به نیازها، خواسته‌ها و ظرفیت‌های روستاییان انجام شود.
در این صورت، می‌توان از فناوری‌ها و متریال نوین به عنوان ابزاری برای بهبود شرایط زندگی، افزایش رفاه و امنیت، حفظ و ارتقای میراث فرهنگی و زیست محیطی روستا استفاده کرد. برای مثال، می‌توان با استفاده از مصالح و طرح‌های سازگار با محیط طبیعی و فرهنگی روستا، خانه‌های روستایی را زیباتر، مقاوم‌تر و کارآمدتر کرد. همچنین می‌توان با به کارگیری فناوری‌های نوین در زمینه‌ی انرژی، آب و فاضلاب، بهره‌وری و کیفیت زندگی روستاییان را افزایش داد و با این رویکرد می‌توان گفت که صنعتی‌سازی ساختمان در روستا می‌تواند هویت روستایی را حفظ و تقویت کند و بر جذابیت‌های زندگی روستایی بیافزاید.
* طراح صنعتی و کارشناس ارشد جغرافیا
