نویاب– رضا شاه حسینی*: این روزها هوش مصنوعی توجه بسیاری از محققان، کارآفرینان و سرمایه‌گذاران را به خود جلب کرده است و روزی نیست که رسانه‌ها شگفتانه‌ی جدیدی در این حوزه برای ما رونمایی نکنند.
هوش مصنوعی توانسته است بسیاری از وظایف و فعالیت‌های انسانی را با سرعت و دقت بالاتر و بهتری انجام دهد و در نتیجه باعث ایجاد چشم‌اندازهای جدیدی در افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و ایجاد راهکارهای نوین برای مسائل مختلف شده است.
یکی از زمینه‌هایی که هوش مصنوعی می‌تواند نقش مؤثری در آن داشته باشد، ارایه خدمات و فعالیت‌هایی است که به منظور حفظ سلامت، رفاه و خودباوری سالمندان ارائه می‌شود و ما آن را در قالب مفهوم مددیاری سالمندان می‌شناسیم.
با توجه به افزایش طول عمر و کاهش نرخ باروری، جمعیت سالمندان در جهان رو به افزایش است. بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، جمعیت جهان به سرعت در حال پیر شدن است و هم‌اکنون، حدود ۱۵ درصد جمعیت جهان را سالمندان تشکیل می‌دهند که با روندی افزایشی به پیش می‌رود.
در حال حاضر نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت ایران وارد دوران سالمندی شده‌اند و ترکیب جمعیتی حاصل از خانواده‌های بدون فرزند و یا یک یا دو فرزندی در کنار مقتضیات زندگی مدرن باعث شده تا گذران دوران سالمندی در میان خانواده‌ی ایرانی، مانند گذشته میسر نباشد.
نیازهای جسمی و روانی در دوران سالمندی ویژگی‌هایی دارند که با توجه به شرایط جمعیتی و اجتماعی امروز، روش‌های قدیمی و سنتی گذشته، دیگر نمی‌توانند پاسخ‌گوی آن‌ها باشند. مواردی مانند نیازهای عاطفی و تنهایی، تغذیه و مراقبت‌های بهداشتی، عدم دسترسپذیری فضاها و مبلمان، ورزش، تفریحات و اوقات فراغت از آن جمله‌اند.
پیر شدن جمعیت چالش‌های بسیاری را برای خانواده‌ها، جامعه و دولت‌ها به وجود می‌آورد که برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
- نیاز به خدمات پزشکی و درمانی بالاتر و پرهزینه‌تر
- نقص منابع انسانی و مالی برای تامین نیازهای سالمندان
- کاهش فعالیت‌های اجتماعی و رفاه روانی سالمندان
- افزایش خطر بروز بحران‌های اقتصادی و اجتماعی
این چالش‌ها سبب شده تا علاوه بر سالمندان، خانواده‌ها، دولت‌ها و سازمان‌های مرتبط نیز دغدغه‌ی تامین امنیت، ایمنی، مراقبت و بهداشت جسمی و روانی آن‌ها را داشته باشند.
برای حل بسیاری از این چالش‌ها، نیاز به یاری فن‌آوری‌های نوین و راه‌کارهایی خلاقانه داریم که هوش مصنوعی از جمله مهمترین آن‌ها به شمار می‌رود.
اما چگونه هوش مصنوعی می‌تواند یاری‌گر ما در سالمندیاری باشد؟
بنا به تعاریف؛ هوش مصنوعی شاخه‌ای از علوم کامپیوتر است که به مطالعه و طراحی سامانه‌های قادر به تقلید و گسترش و بهبود قابلیت هوش انسانی می‌پردازد. هوش مصنوعی می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند تشخیص چهره، ترجمه‌ی زبان، بازی‌های رایانه‌ای، گفتگو‌سازی، تشخیص بیماری، اینترنت اشیاء و چیزهای بسیار دیگری کاربرد داشته باشد و به کمک توانمندی‌های آن خدمات متنوعی را می‌توان به سالمندان ارایه کرد که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- ارائه راهنمایی و مشاوره به سالمندان در زمینه‌های مختلف مانند سلامت، تغذیه، روانشناسی، حقوقی، مالی و …
- ارائه خدمات نگهداری و پرستاری به سالمندان در منزل یا مراکز سالمندان با استفاده از ربات‌ها و دستگاه‌های هوشمند
- ارائه خدمات آموزشی و فرهنگی به سالمندان با استفاده از برنامه‌ها و بازی‌های آموزشی و سرگرم کننده
- ارائه خدمات اجتماعی و تفریحی به سالمندان با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مجازی
امروزه در سطح جهان کسب و کارها و استارتاپ‌های مختلفی با هدف پاسخ‌گویی به نیازهای سالمندان راه‌اندازی شده‌اند و گزارش‌گیری از وضعیت سلامتی، ورزش در خانه، یادآوری زمان مصرف دارو، یافتن پرستار، ارایه کمک اورژانسی، دوست‌یابی، بازی و سرگرمی، تجهیز فضا و مبلمان و … ایده‌هایی هستند که در آن‌ها دیده می‌شود و خوشبختانه کاربرد هوش مصنوعی کم‌کم به آن‌ها راه پیدا می‌کند.
هوش مصنوعی به مثابه مددیار
درهم‌تنیدگی نیازهای جسمی و روانی در هنگام مددیاری سالمندان سبب شده‌است تا افراد شاغل در این حرفه در کنار هوش عاطفی سرشار، نیاز به دانشی وسیع، حضور ذهنی قوی و روانی مستحکم و پر ظرفیت داشته باشند که سبب شده تا یافتن چنین افرادی به دشواری انجام پذیرد. بر این اساس می‌توان امیدوار بود که با تلفیق توانمندی‌های هوش مصنوعی و عواطف انسانی به راه‌کاری بهینه در این زمینه دست یابیم.
هوش مصنوعی، چگونه مددیاری خواهد بود؟
برای پاسخ به این پرسش می‌توان از دو منظر ویژه‌ی عاطفی و اقتصادی به این موضوع پرداخت.
الف) جنبه عاطفی:
یکی از نیازهای اساسی انسان‌ها نیاز به احساس محبت، تعلق و توجه هست. این نیاز در دوران سالمندان معمولا تشدید می‌شود اما متاسفانه بسیاری از سالمندان با تنهایی، بی تفاوتی و بدرفتاری روبرو می‌شوند. برخی از عوامل موثر بر این وضعیت عبارتند از:
- فاصله جغرافیایی و زمانی با خانواده و دوستان
- کاهش فعالیت‌های شغلی و اجتماعی
- بروز بیماری‌های جسمی و روحی
- کمبود منابع مالی و امکانات زندگی
برای رفع این مشکلات، هوش مصنوعی می‌تواند نقش یک همراه، یک دوست و یک مشاور را برای سالمندان ایفا کند.
تعدادی از راه حل‌هایی که هوش مصنوعی برای بهبود جنبه‌ی عاطفی سالمندان ارایه می‌کند عبارت است از:
- ربات‌های همراه و حرفه‌ای که می‌توانند با سالمندان صحبت کنند، با آن‌ها شوخی کنند، به آن‌ها گوش دهند و به آن‌ها در یافتن راه حل‌ها کمک کنند.
- نرم افزارهای شبکه‌های اجتماعی و چت بات‌های خودآموز که می‌توانند با سالمندان درباره‌ی علاقه مندی ها، خاطرات و خبرهای روز صحبت کنند.
- بازی های رایانه‌ای و واقعیت مجازی که می‌توانند سالمندان را درگیر فعالیت‌های نشاط آور، شاداب کننده، آموزشی و تحریک کننده‌ی ذهن قرار دهند.
عواطف و احساسات انسانی یکی از پیچیده‌ترین و مهمترین جنبه‌های زندگی انسان هستند. آن‌ها تاثیر به‌سزایی بر رفتار، تصمیم‌گیری، یادگیری و خلاقیت انسان دارند و سالمندان نیز مانند سایر افراد، نیاز به تجربه کردن عواطف مثبت و منفی دارند. آن‌ها نیاز دارند که شاد باشند، عشق بورزند، مورد قدردانی قرار گیرند، اعتماد به نفس داشته باشند، احساس ترس نکنند، غمگین نشوند و …
هوش مصنوعی می‌تواند در شناسایی، درک و پاسخ دادن به عواطف و احساسات سالمندان کمک کننده باشد. با استفاده از روش‌هایی مانند تحلیل صوت، تصویر، متن و فیزیولوژیک، هوش مصنوعی می‌تواند حالات خلق سالمندان را تشخیص دهد و با تولید پیام‌ها، صداها، تصاویر و حرکات مناسب، با آن‌ها ارتباط برقرار کند. به عنوان مثال، یک ربات همراه می‌تواند با شنیدن صدای سالمند، بفهمد که آیا او شاد است یا ناراحت و با صحبت کردن یا خاموش ماندن با او همراه شود. یا در هنگام مشاوره و آموزش می‌تواند با دیدن چهره‌ی سالمند، بفهمد که آیا او خسته است یا پر اشتیاق و با تغییر سطح و سرعت آموزش به نیازهای او پاسخ دهد.
ب) جنبه اقتصادی:
با توجه به آمار ارایه شده درباره‌ی جمعیت رو به افزایش سالمندان می‌توان گفت که این گروه یک بازار بزرگ و پول‌ساز برای استارتاپ‌های خلاق و نوآور هستند و این استارتاپ‌ها یک فرصت بزرگ برای سرمایه‌گذاران و کارآفرینان به شمار می‌روند.
یکی از چالش‌ها برای موفق شدن در بازار سالمندیاری چالش علاقه‌مند کردن سالمندان به استفاده از فن‌آوری‌های جدید است. بسیاری از سالمندان با تغییرات فن‌آورانه آشنا نبوده یا نسبت به آن‌ها علاقه‌ی چندانی ندارند. برای حل این مشکل، استارتاپ‌های سالمندیاری باید به عواملی مانند سادگی، کاربردی بودن، امنیت و قابل اعتماد بودن محصولات و خدمات خود توجه کنند. اما شاید مهم‌تر از همه‌ی این‌ها، توجه به عواطف و احساسات سالمندان است و این جایی است که هوش مصنوعی می‌تواند به کمک توسعه دهندگان این‌گونه محصولات بیاید.
با لحاظ کردن مواردی همچون توجه به اصول سلامت روانی و جسمی سالمندان، عدم اغراق در عواطف انسانی، اعتماد سازی و جلوگیری از کسب منافع نامشروع از سالمندان و تسهیل‌گری روابط انسانی و عاطفی سالمندان با خانواده، دوستان و جامعه می‌توان امیدوار بود که استفاده از هوش مصنوعی در سالمندیاری فرصت‌های بسیار زیاد و جذابی را برای این‌گونه استارتاپ‌ها فراهم سازد.
استارتاپ‌های مددیار سالمند با خلق محصولات و خدمات هوشمند و حساس به عواطف سالمندان، نه تنها می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی سالمندان جامعه کمک کنند بلکه منافع اقتصادی قابل توجه و پایداری را نصیب خود کنند.
این یک فرصت طلایی است که نباید استارتاپ‌های ایرانی آن‌را از دست بدهند. با فعالیت در این زمینه، فعالان استارتاپی نه تنها می‌توانند درآمدزایی کنند، بلکه می‌توانند به جامعه خود خدمت کنند و با حل مشکلات و نیازهای سالمندان، زندگی آن‌ها را راحت‌تر، شادتر و بهتر کنند و خود چالش‌های جذاب و پاداش‌های بزرگ را تجربه کنند.
