نویاب؛ حسن نظرزاده دباغ، مدرس دانشگاه، مدیر عامل شرکت بین المللی توسعه شهرسازی ایرانیان و دبیر و عضو هیات مدیره انجمنLSF ایران: در حالی که ایران وارد هشتمین سال خشکسالی متوالی شده و طبق اعلام سازمان‌های بین‌المللی نظیر ناسا در آغاز یک دوره ۳۰ ساله خشکسالی قرار دارد، یکی از ابعاد کمتر شناخته‌شده و در عین حال کلیدی در مدیریت بحران آب، آب پنهان یا Embodied Water است. این مقاله با مروری بر اقدامات موفق برخی کشورها، از جمله ایالت کالیفرنیا، به تبیین اهمیت آب پنهان و راهکارهای کاهش آن در سطح ملی و فردی می‌پردازد.
ایران در آستانه یک بحران ساختاری در منابع آب
کاهش بارندگی، افزایش دما، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و الگوهای ناپایدار مصرف، ایران را در معرض یکی از جدی‌ترین بحران‌های منابع طبیعی تاریخ معاصر قرار داده است. بنا به داده‌های مرکز ملی خشکسالی، میزان بارش‌ها در سال آبی جاری کمتر از ۲۰ میلی‌متر گزارش شده و بر اساس پیش‌بینی‌ها، تا پایان سه ماه آینده تنها ۳ تا ۴ روز بارندگی در برخی مناطق کشور محتمل است. این در حالی‌ست که سرانه تجدیدپذیر منابع آب ایران به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب در سال کاهش یافته و کشور را در ردیف مناطق دارای تنش آبی شدید قرار داده است.
مفهوم آب پنهان؛ بازتعریفی از مصرف واقعی آب
اصطلاح «آب پنهان» یا Embodied/Virtual Water به حجم آبی اطلاق می‌شود که در فرآیند تولید کالاها و خدمات مختلف – از جمله مواد غذایی، پوشاک، تجهیزات صنعتی و حتی انرژی – به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم مصرف می‌شود. این آب در زندگی روزمره قابل مشاهده نیست، اما سهمی تعیین‌کننده در کل مصرف منابع آبی دارد. به‌عنوان نمونه تولید یک برگ کاغذ A4 مستلزم مصرف حدود ۱ لیتر آب است، تولید یک شلوار جین نیازمند حدود ۱۰۰۰ لیتر آب است، تهیه یک قرص نان سنتی سنگک معادل با مصرف ۲۰۱ لیتر آب است، تولید یک جفت کفش چرمی بیش از ۸۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند و یک کیلوگرم سیب‌زمینی معادل ۱۱۱ لیتر آب پنهان دارد.
بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد بیش از ۹۰ درصد از مصرف واقعی آب در جوامع شهری، مربوط به آب پنهان است؛ یعنی آبی که در پشت زنجیره‌های تأمین کالاها و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد، نه آبی که مستقیماً در منازل مصرف می‌شود.
تجربه موفق کالیفرنیا: یک مدل قابل بومی‌سازی
ایالت کالیفرنیا، در مواجهه با بحران خشکسالی، از سال ۲۰۱۹ برنامه‌ای جامع برای کنترل مصرف آب در سطوح خانگی، شهری و کشاورزی به اجرا گذاشت. مهم‌ترین اقدامات این ایالت شامل بازطراحی سیستم تصفیه و بازیافت آب در کارواش‌ها، استخرها و مراکز عمومی، الزامی‌شدن استفاده از شیرآلات کم‌مصرف در ساختمان‌ها، هوشمندسازی سیستم‌های توزیع آب و استقرار سامانه‌های محاسبه مصرف براساس تعداد ساکنان، توسعه سامانه‌های آبیاری قطره‌ای و اصلاح الگوی کشت با کاهش ۴۱ درصدی مصرف آب کشاورزی، بهینه‌ساز و حجم مصرف آب در سرویس‌های بهداشتی عمومی از طریق تغییر استاندارد سیفون‌ها و نصب شیرهای الکترونیکی نتیجه این سیاست‌ها، کاهش چشم‌گیر مصرف و به تعویق افتادن بحران آبی در این ایالت به‌مدت هفت سال نسبت به سایر مناطق هم‌جوار بود.
ایران؛ نیازمند تغییر نگاه به آب و توسعه سیاست‌های پیشگیرانه
در ایران، عمده تمرکز سیاست‌های منابع آب هنوز بر مصرف خانگی یا کشاورزی سنتی است، در حالی که بحران اصلی در ساختار کلان اقتصاد آب پنهان است. برای مثال، هر سال حجم عظیمی از منابع آبی کشور در تولید کالاهای پرآب‌بر همچون برنج، هندوانه، پوشاک پنبه‌ای و حتی صادرات غیرهوشمندانه مواد خام مصرف می‌شود، درحالی‌که واردات کالاهای کم‌آب‌بر و فناورانه می‌تواند این فشار را کاهش دهد.
برخی راهکارهای ضروری عبارت‌اند از سنجش ردپای آب (Water Footprint) در زنجیره تولید کالاها، سیاست‌گذاری تجاری برای واردات محصولات پرمصرف آب از کشورهای پرباران، آموزش عمومی درباره مفهوم آب پنهان و گنجاندن آن در کتب درسی و رسانه‌ها، توسعه زیرساخت‌های بازیافت و استفاده مجدد از آب‌های خاکستری، هدف‌گذاری برای صرفه‌جویی حداقل ۲۵ درصدی در مصرف آب شهری و کشاورزی.
آینده‌ای بدون آب یا آینده‌ای با مدیریت هوشمند منابع؟
ایران بر لبه پرتگاه خشکسالی ساختاری ایستاده است. اگر الگوهای مصرف و سیاست‌های مدیریتی بدون تغییر باقی بمانند، طی یک دهه آینده بخش قابل‌توجهی از سرزمین به بیابان تبدیل خواهد شد و امنیت غذایی، مهاجرت‌های اقلیمی، کاهش درآمدهای کشاورزی و وابستگی شدید به واردات از مهم‌ترین پیامدهای آن خواهد بود.
