نویاب؛ سرویس آب و انرژی: در دهه‌های اخیر کشور و گلستان شاهد تغییراتی اقلیمی بوده که این امر خود را به اشکال مختلف از جمله تغییر شکل و شدت بارش‌ها، تغییر توزیع زمانی بارش‌ها، افزایش دما و ذوب شدن ذخایر برفی و در نهایت وقوع پدیده‌های حدی نشان داده و گلستان هم از این مسأله در امان نبوده است.
برای بررسی مباحث مرتبط با تغییر اقلیم و وقوع پدیده‌های حدی یعنی خشکسالی و ترسالی‌های شدید در استان با «حسین دهقان»، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای گلستان گفتگو کردیم که در ادامه خواهد آمد.
*دلیل تغییر اقلیم چیست؟
تغییر اقلیم رخدادی است که کل دنیا با آن مواجه است و مربوط به منطقه خاصی نیست اما شدت آن در مناطق مختلف، یکسان نیست. تعدد خشکسالی و سیلاب از عواقب بروز تغییر اقلیم است.
در بروز تغییر اقلیم دو عامل عمده شامل افزایش گازهای گلخانه‌ای و کاهش سطح اراضی جنگلی بیشترین تأثیر و نقش را دارند.
در قرن نوزدهم با شروع انقلاب صنعتی مقدار گاز تولیدی در نتیجه مصرف سوخت‌های فسیلی افزایش یافت و این گازها که در صدر آنها دی اکسید کربن است موجب بروز پدیده گلخانه‌ای و به تبع آن افزایش نسبی دمای کره زمین شده است. افزایش گازهای گلخانه‌ای پدیده افزایش گرمایش زمین را به دنبال داشته است و دما به عنوان یک پارامتر اقلیمی بسیار مهم، تأثیرات زیادی بر ریزش‌های جوی از جمله نوع، شدت و مقدار بارش‌ها ایجاد کرده است.
دومین عامل اصلی در بروز تغییر اقلیم، تغییر کاربری اراضی جنگلی به دلیل افزایش ارزش اقتصادی، افزایش نیاز به تولید محصولات کشاورزی و غیره است. جنگل‌ها به عنوان سیستم طبیعی تصفیه هوا نقش مهمی در کاهش گازهای گلخانه‌ای و تعدیل دما دارند.
*آیا در گلستان هم با پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم؟
در گلستان به دلیل شرایط بارش و دما، تنوع اقلیم را داریم، در ارتفاعات جنوبی استان، اقلیم سرد و خشک حاکم بوده که دارای بارش سالانه میانگین ۳۵۰ میلی متر و عمدتاً به صورت برف است.
در کوهپایه‌ها با پوشش جنگلی و بارش متوسط سالانه ۷۰۰ الی هزار میلی متر، اقلیم معتدل تا نیمه مرطوب و در مناطق شمالی استان با بارندگی سالانه حدود ۲۵۰ میلی متر، اقلیم گرم و خشک تا نیمه خشک بیابانی وجود دارد.
کاهش ظرفیت منابع آب، سرعت ذوب برف‌ها، وقوع سال‌های خشک و غیره از نشانه‌های تغییر اقلیم در گلستان استدر گستره جغرافیایی استان گلستان دامنه بارش سالانه استان به طور میانگین از ۲۵۰ تا هزار میلی متر و تغییرات دمایی در طول یک روز ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است.
با تغییر پارمترهای اقلیمی نظیر بارش، دما، سرعت باد، روزهای یخبندان و غیره و بروز تغییر اقلیم، کمیت و کیفیت آب، پوشش گیاهی، ماندگاری یخچال‌ها و غیره دچار تغییر می‌شوند و همه این عوامل تغییرات بزرگ‌تری از جمله زیست بوم‌ها را سبب می‌شوند.
براساس سالنامه مرکز ملی اقلیم و و مدیریت بحران خشکسالی منتشر شده در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، تغییرات دمای کشور طی ۵۰ سال اخیر (از سال آبی ۱۳۵۱-۱۳۵۰ لغایت ۱۴۰۰-۱۳۹۹) روند افزایشی داشته است و میانگین افزایش دما در کل کشور حدود ۰.۴۵ درجه سلسیوس در هر دهه بوده و گلستان هم مشمول افزایش نسبی دما طی دوره آماری مذکور بوده است.
افزایش دما، تغییر شکل بارش‌ها، وقوع بارش‌های سیل آسا خصوصاً در طی دو دهه اخیر، کاهش ظرفیت منابع آب استان، سرعت ذوب ذخایر برفی، وقوع سال‌های بسیار خشک و غیره جملگی از نشانه‌های تغییر اقلیم در گلستان هستند.
*افزایش دما چه تأثیری بر منابع آب دارد؟
برای بررسی اثر دما بر منابع آب در ابتدا لازم است اندکی در خصوص بارش صحبت کنیم زیرا بارش مولد منابع آب سطحی و زیرزمینی هستند و دما نقش اصلی را در تبدیل بارش به منابع آب دارد.
در مبحث بارش، دو عبارت «بارش» و «بارش مؤثر» مطرح می‌شود. بارش، به مقدار نزولات جوی که به سطح زمین می‌رسد و در ایستگاه‌های باران سنجی ثبت می‌شود گفته می‌شود اما بارش مؤثر شامل آن بخش از بارش بوده که روی سطح زمین به عنوان رواناب جاری است و یا به شکل آب زیرزمینی در آبخوان ذخیره می‌شود.
در گلستان سالانه حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد حجم ریزش‌های جوی استان در قالب تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود و حداکثر ۱۵ تا ۲۰ درصد بارش سالانه در قالب منابع آب در دسترس قرار می‌گیرد که البته به دلیل محدودیت‌های کمی و کیفی تمام آن هم قابل استفاده است.
دما و سرعت باد عامل اصلی کنترل کننده میزان تبخیر و تعرق هستند، هنگامی که دما افزایش یابد درصد تبخیر و تعرق زیاد می‌شود و اثر آن در برخی ماه‌ها بسیار قابل ملاحظه است؛ به عنوان مثال در ماه‌های بهمن و اسفند به ازای هر نیم درجه افزایش دما، حدود ۱۴ درصد تبخیر و تعرق افزایش خواهد یافت.
در سال‌های آبی ۹۸-۱۳۹۷ و ۹۹-۱۳۹۸ که سال‌های پربارشی بودند وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی به طور نسبی بهبود یافتند اما با وقوع یک سال کم بارش و خشک در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ ذخیره آبخوان‌های استان به شدت افت کرده و علیرغم وقوع بارش نرمال در سال آبی گذشته، اما روند افت سطح آب زیرزمینی استان ادامه یافت و در شهریورماه پایین‌ترین سطح آب را در سفره‌های آب‌های زیرزمینی استان در کل دوره آماری مربوطه تجربه کردیم و این موضوع مصداق بارز ناپایداری آبخوان‌های استان هستند.
براساس آمار بلندمدت بارندگی گلستان، توزیع فصلی درصد بارندگی در ماه‌های بهار، تابستان، پاییز و زمستان به ترتیب معادل ۲۴، ۱۴، ۲۸ و ۳۴ درصد است و براین اساس فصل زمستان بیشترین سهم را در بارش و نهایتاً تولید منابع آب استان دارد لذا افزایش دما در فصل زمستان نسبت به سایر فصول تأثیر بیشتری بر کاهش بارش مؤثر و نهایتاً تولید منابع آب دارد.
یکی دیگر از اثرات افزایش دما بر بارش، تغییر شکل بارش‌ها است، افزایش دما باعث شده که شکل بارش تغییر کند؛ در گذشته ارتفاعات استان پوشش برفی قابل قبولی داشت و به عنوان یک ذخیره طبیعی پشتوانه قابل اعتمادی برای تأمین آب در فصل گرم سال بوده است اما امروزه پهنه‌هایی که ماندگاری برف در آنها طولانی باشد به لحاظ زمانی و مکانی بسیار محدود و صرفاً در مناطق بسیار مرتفع استان است.
طبق بررسی‌های انجام شده طی سال‌های اخیر به دلیل افزایش دما، ذخایر برفی استان در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت کاملاً ذوب می‌شوند و خط ذوب برف به ترازهای بالا کشیده شده و این امر مدیریت منابع آب را دچار مشکل کرده و هزینه دخیره و استحصال آب را بالا می‌برد زیرا ذخیره برف مانند سد عمل می‌کند و آب حاصل از ذوب برف در فصل گرم سال به تدریج در اختیار بهره برداران قرار می‌گیرد و هم اکنون به دلیل تغییر شکل بارش‌ها از برف به باران و کاهش شدید ماندگاری ذخایر برف، نیاز به سدهای بیشتری داریم تا با ذخیره سازی رواناب در فصل زمستان و بهار از آن بهره برداری کنیم.
همچنبن به علت افزایش دما در دهه‌های اخیر شاهد بهار زودرس هستیم. یعنی در ماه اسفند طبیعت از خواب بیدار می‌شود و زمانی که گیاه بیدار شود نیاز به آب و غذا دارد، در نتیجه بخشی از بارش به جای جاری شدن در رودخانه‌ها و یا تغذیه آبخوان، جذب گیاه می‌شود و با رشد زودرس درختان به دلیل تاج پوششی درختان، بارش کمتری هم به سطح زمین می‌رسد.
*تغییر اقلیم بر آبدهی رودخانه‌های استان چه اثری گذاشته است؟
در حدود دو دهه قبل پتانسیل آب سطحی استان یک میلیون و ۲۳۵ هزار مترمکعب بود اما در حال حاضر به دلیل تغییرات اقلیمی، تغییر کاربری و غیره باعث شده آبدهی رودخانه‌ها کاهش یابد و ظرفیت آب سطحی قابل برنامه ریزی یا قابل اتکا به ۸۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است.
در دو دهه اخیر نسبت به آمار ماقبل آن حدود ۳۰ درصد آبدهی رودخانه‌ها کاهش یافته و در ۱۰ سال گذشته روند تغییرات کاهش آبدهی رودخانه‌ها رو به فزونی است و این روند ادامه دارد.
وقتی کاهش آبدهی داشته باشیم در شرایطی هم که بارندگی نرمال است آب برای آبگیری سدها و استفاده بهره برداران به اندازه کافی وجود ندارد.
*آماری از خشکسالی و ترسالی‌های استان ارائه کنید.
براساس دوره آماری ۵۱ ساله منتهی به سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ از شبکه باران سنجی و تبخیرسنجی شرکت آب منطقه‌ای استان، به لحاظ بارش ۱۵ سال خشک (کم بارش)، ۲۰ سال نرمال و ۱۶ سال مرطوب (پربارش) بوده است.
در سال‌های آبی ۹۰-۹۱، ۹۴-۹۵ و ۹۷-۸۸ پربارش ترین سال‌ها را داشتیم و سال آبی ۸۸-۱۳۹۷ با بارش ۷۳۶ میلی متر به عنوان پربارش ترین سال در دوره آماری ۵۱ ساله است. کم بارش ترین سال‌ها هم سال‌های ۵۳-۵۴، ۶۱-۶۲،۸۷-۸۸ و ۹۹- ۱۴۰۰ است.
*چرا با وجود بارش‌ها، اما روانابی در رودخانه‌ها نداریم؟
خشکسالی انواع مختلفی دارد مانند هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و غیره. در خشکسالی هیدرولوژیکی، آبدهی رودخانه‌ها نسبت به میانگین دوره بلندمدت کاهش می‌یابد و عموماً در اثر تشدید و تکرار خشکسالی‌های هواشناسی و یا توأمان با خشکسالی هواشناسی اتفاق می‌افتد.
براساس بررسی‌های انجام شده در دهه اخیر، علیرغم وقوع سال‌های با بارش نرمال اما آبدهی رودخانه‌های استان در مقایسه با متوسط دوره بلندمدت کاهش داشته و به عبارتی خشکسالی هیدرولوژیکی اتفاق افتاده است و براین اساس در سال‌هایی که بارش‌ها مطلوب و بیش از نرمال است آبدهی رودخانه‌ها نرمال و یا نزدیک به نرمال هستند.
*وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی استان چگونه است؟
به طور کلی هنگام خشکسالی اولین اثر بر روی آب‌های سطحی و سپس روی آب‌های زیرزمینی است. سفره‌های آب زیرزمینی نسبت به آب‌های سطحی در برابر خشکسالی با تأخیر زمانی بیشتری متأثر می‌شوند اما در سال‌های اخیر به دلیل افزایش بهره برداری از سفره‌های آب‌های زیرزمینی، آبخوان‌ها رفتار شکننده‌ای دارد و در گذشته که آب‌های زیرزمینی به عنوان پشتوانه منابع آب برای مدیریت و عبور از خشکسالی نقش ایفا می‌کردند امروزه با وقوع یک سال خشک دستخوش تغییرات فاحش می‌شود و به عبارتی آبخوان‌ها دیگر توان و تحمل بارگذاری‌های جدید را ندارند و بیش از ظرفیت آنها در حال استفاده است.
